Rita: Yıldızların ve Dağların Kadını

• 1983 yılında bir gece Rita, Kansas eyaletindeki bir kilisede yorgun ve korkmuş bir halde bulundu. Görünüşünden, davranışlarından ve konuşmasından akıl hastası olduğu sonucu çıkardılar. Rita, akıl hastanesine gönderildi ve 12 yıl boyunca özgürlüğünden mahrum bırakıldı.

SERAP GÜNEŞ

Rita Patiño, uzun mesafeleri zorlanmaksızın yürüyebilmeleriyle bilinen Rarámuri halkındandı. Dans edip şarkı söylemeyi, gülüp eğlenmeyi seviyordu. Şifalı bitkiler konusunda yetenekliydi, hatta ebelik yapıyordu.

Bir gün uzun yürüyüşlerinden biri, onu farkında olmaksızın memleketi Chihuahua'dan çok uzaklara götürdü. İyi bir Rarámuri (Tarahumara) olarak, Rita onlarca nehir, vadi ve dağı yürüyerek ardında bırakmış ve kaybolmuştu.

Rarámuri halkı, Meksika'nın kuzeyinde yaşayan yerli bir halk ve bu halkın adı "yaya koşucular" anlamına geliyor: “Rara" ayak, muri ise "koşmak" demek.

12 yıl akıl hastanesine tutular

1983 yılında bir gece Rita, Amerika’nın ortasında yer alan Kansas eyaletindeki bir kilisede yorgun ve korkmuş bir halde bulundu. Onu bulanlar ne dediğini anlayamadılar ve görünüşünden, davranışlarından ve konuşmasından akıl hastası olduğu sonucunu çıkardılar.

Kimsenin aklına söylediklerini anlayacak bir tercüman aramak gelmeyince, Rita, akıl hastanesine gönderildi ve kendisine şizofreni teşhisi kondu. 12 yıl boyunca özgürlüğünden mahrum bırakıldı, gereksiz yere ilaç almak zorunda kaldı ve hakları elinden alındı.

 

 

Rita’nın hikayesi

Rita'nın hikayesine dayanan “Mukí sopalírili aligué gawíchi nirúgame” (“Yıldızların ve Dağların Kadını”) belgeselinin yönetmeni Santiago Esteinou, “Rita'nın kültürü hakkında tamamen cahillermiş ve bu kültür farkını hesaba katacak bir ruh sağlığı uzmanı da yokmuş” diyor.

Irkçılığın, kadın düşmanlığının, modernist ve erkek önyargıların bir araya geldiği bu olayda, “Rita, pek çok kırılganlık ve dışlanma biçiminin tek bir insanda kesişmesinin sonuçlarına maruz kalmış” diyen film yapımcısı, Rarámuri halkı ile ilgili okuduğu bir kitaptan tesadüfen öğrendiği bu hikayeden çok etkilenmiş. Bu durum ona, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) ile işbirliği içinde, Uluslararası Anadil Günü (21 Şubat) kapsamında Meksika'da gösterilen bu belgesel filmi yapma konusunda ilham vermiş.

Yerli dilleri konuşanlar

Esteinou, “Dilsel haklar, özellikle de yerli dilleri konuşanların hakları, insan haklarıyla yakından bağlantılı” diyor. Egemen diller diğer halkları görünmez kıldığı sürece, milyonlarca insanın okul, hastane, iş, adalet ve diğer alanlardaki hakları baltalanmaya devam edecek.

Özellikle adalete erişim konusunda, yerli dilleri konuşanlar için geniş bir sosyal uçurum söz konusu. Bu hakkın tüm insanlar için güvence altına alınması amacıyla hukuki tercümanların eğitimine acilen ihtiyaç duyulmakta.

Dağlardan Kansas’a yürüyüş

“Yıldızların ve Dağların Kadını” belgeseli, Rita Patiño'nun Meksika'nın kuzeyindeki Tarahumara dağlarından Amerika Birleşik Devletleri'nin orta kesimlerindeki Kansas'a uzanan uzun yürüyüşünü anlatıyor.

Rita, akıl hastanesinde tutulduğu 12 yılın ardından, kendisine yardımcı olan bir hukuk ekibi sayesinde 1996 yılında Sierra Tarahumara'ya geri dönebildi. Özgürlüğüne kavuşmasıyla her şey yoluna girmiş gibi görünse de, istismar ve kötü muamele sona ermedi. Rita, hayatının son yıllarını, boş yere içtiği ilaçların neden olduğu ciddi yan etkilerle baş ederek geçirdi.

Tazminatı reddetti

Santiago Esteinou'nun belgeseline göre Rita, Kansas'ta özgürlüğünden mahrum bırakıldığı için hak kazandığı milyon dolarlık tazminatı alamadı.

Gerçek bakıcısı olan yeğeni Juanita, kısa bir süre boyunca cüzi bir bakım parası almış ama Rita'nın hakkı olan gerçek miktardan haberi bile yokmuş. Juanita, karmaşık ailevi ve sosyal koşulların ortasında çok az kaynakla 2018'deki ölümüne kadar Rita'ya bakmış.

Öldüğünde yıldıza dönüştü

Rarámuri halkının dünya görüşünde yıldızlar kilit bir rol oynuyor. Tarahumara topluluğu bir kişi öldüğünde onun yıldıza dönüştüğüne inanıyor. Onlara göre yıldızlar gökyüzünden yol gösteriyor ama aynı zamanda onları izliyor ve gözlüyor da.

Belgesel filmin adı da buradan geliyor. Ve Rita'yı sadece yıldızlarla değil, özellikle yerli dilleri koruyan ve teşvik eden somut eylemlerle hatırlama fikri de buradan geliyor. Rita'nın hikayesi, tüm insanların kültürel ve dilsel çeşitliliğinin tanınmasına dayalı hak ve hizmetlere erişimin garanti altına alınmasının önemini hatırlatıyor.